فراشناخت شامل برنامه ریزی ، هدایت ، نظارت و اصلاح فرایندها و فعالیت های شناختی است . ساده ترین معنای فراشناخت ، شناخت شناخت یا شناخت درباره شناخت است . مقایسه شناخت با فراشناخت درک بهتری از آن فراهم می آورد . شناخت به معنای عام آن یعنی دانستن و شامل فرایندهای عالی ذهنی مانند : حل مسئله ، خلاقیت ، درک مطلب ، ربط دهی و استدلال می‌گردد ، در حالی که فراشناخت دانش نسبت به تمام فرایندهای شناختی است. فراشناخت بر دانش فرد درباره فرایندهای شناختی خود ، فرایند عمل ، سازماندهی و هماهنگی مجموعه ای از جریان ها و نیز هر گونه دانش یا کنش شناختی که موضوع آن شناخت یا تنظیم شناخت باشد اطلاق می‌گردد(کارشکی،۱۳۸۱).

کارکرد اصلی فراشناخت نظارت و هدایت فرایندهای شناختی است. فراشناخت مشتمل بر دو مؤلفه است . مؤلفه نخست دانش فراشناختی فرد از خودش به عنوان یک پردازشگر اطلاعات و مؤلفه دوم فرایندها و راهبردهای نظم دهنده ، مهار کننده و نظارت کننده است(کارشکی،۱۳۸۱). مؤلفه اول که دانش فراشناختی است تا زمانی حاصل می شود که فرد از توانایی‌های شناختی خود و نیز ناتوانی های شناختی خود آگاه می‌گردد . برای مثال فردی که از ضعف حافظه خود آگاه است ، رئوس کارهای روزانه یا خرید روزانه ای را که باید انجام دهد یادداشت می‌کند تا در موقع تعیین شده و مناسب آن ها را انجام دهد(کارشکی،۱۳۸۱).

۲-۱-۳-۱- تعریف فراشناخت:

اگرچه تعریف جامع از فراشناخت، چالش برانگیز و دشوار به نظر می‌رسد، اما عموم محققان در این نکته اتفاق نظر دارند که فراشناخت به شناختن شناخت یا دانستن درباره دانستن گفته می شود. فلاول فراشناخت را به عنوان آگاهی از شناخت و فرایندهای شناختی و کنترل، تنظیم و بازبینی فعالانه شناخت تعریف کرد. دول فولک، از دید نظریه پردازش اطلاعات، فراشناخت را فرآیندهای کنترل اجرایی از قبیل توجه، مرور و تمرین، سازمان دهی و دستکاری اطلاعات می‌داند.

به عبارت دیگر فراشناخت، دانش یا آگاهی فرد از نظام شناختی خود است. متکالفه و شیمامورا، فراشناخت را وسیله دستکاری و نظم بخشی فرآیندهای شناختی می‌داند.

براون فراشناخت را به دو صورت آگاهی فرد از فعالیت ها یا فرآیندهای شناختی خود و روش های به کاررونده برای تنظیم فرآیندهای شناختی بیان می‌کند. (کارشکی،۱۳۸۱).

۲-۱-۳-۲- مدل فراشناختی اختلالات روانشناختی:

هیجان های اضطراب و غمگینی علائم بنیادی درونی هستند که از ناهمخوانی در خود تنظیمی و تهدید مطرح شده برای بهزیستی حکایت دارند. این نوع هیجان ها به طور طبیعی دوره محدودی دارند، چون فرد از راهبردهای مقابله ای برای کاهش تهدید و کنترل شناخت استفاده می‌کند. اختلال روانشناختی از تداوم پاسخ های هیجانی ناشی می شود. پاسخ های هیجانی به دلیل سبک و راهبردهای فرد تداوم می‌یابند. سبک بی ثمری که در همه اختلال ها مشاهده می شود و شامل نگرانی، اندیشناکی، بازبینی تهدید، راهبردهای نامؤثر کنترل افکار و سایر انواع رفتار (مانند اجتناب) می شود که مانع یادگیری سازگارانه است.

سندرم شناختی – توجهی نتیجه باورهای (دانش) فراشناختی نادرست است که افکار و حالت های احساسی را کنترل و تفسیر می‌کنند. سندرم شناختی – توجهی از طریق چند مکانیزم/ مسیر کاملاً مشخص، تجربه هیجانی را طولانی و تشدید می کند.

سندرم شناختی – توجهی شامل پردازش مفهومی افراطی به شکل نگرانی و اندیشناکی است. این فرآیندها زنجیرهای طولانی از افکار عمدتاًً کلامی هستند که در آن شخص تلاش می‌کند به سؤال “چه می شود اگر…” و یا به سؤال هایی درباره معنای رویدادها (مانند “چرا من چنین احساسی دارم”) پاسخ دهد.

علاوه بر این مؤلفه مفهومی، سندرم شناختی – توجهی شامل سوگیری توجهی به شکل توجه متمرکز بر محرک های مرتبط با تهدید، نیز است. این حالت “بازبینی تهدید^[۲۷]” نامیده می شود (ولز و متیوز، ۱۹۹۴؛ به نقل از ولز).

سندرم شناختی – توجهی پیامدهای متعددی دارد که به اختلال روانشناختی منجر می شود. نگرانی و اندیشناکی همواره سوگیرانه هستند و توجه فرد را بر اطلاعات منفی متمرکز می‌سازند. این وضعیت به ادراک تحریف شده ای از خود و جهان منتهی می شود. برای مثال هر چند نگرانی بر خطر احتمالی در آینده متمرکز است، اما رابطه اندکی با احتمال واقعی وقوع رویدادهای خطرناک دارد.

اندیشناکی به دنبال یافتن پاسخ به سؤالاتی است که اغلب پاسخ واحد یا مشخصی ندارند، مانند “چرا من؟”. ‌بنابرین‏ اندیشناکی به تداوم ابهام و ناهمخوانی بین آنچه فرد می‌داند و آنچه می‌خواهد بداند، منجر می شود. به علاوه، نگرانی و اندیشناکی موجب فعال سازی و تداوم احساس تهدید شده و ‌به این ترتیب اضطراب و افسردگی را برای مدت طولانی تداوم می بخشد.

مؤلفه “بازبینی تهدید” سندرم شناختی – توجهی، باعث تمرکز توجه بر منابع بالقوه تهدید می شود. این حالت به چند دلیل مشکل ساز است: (۱) احساس خطر ذهنی^[۲۸] را افزایش می‌دهد و از این طریق فعال سازی هیجانی^[۲۹] را افزایش داده یا تداوم می بخشد، (۲) موجب تقویت برنامه ای برای هدایت سیستم شناختی می شود که فرد را به کشف کننده ماهر و حساس تهدید مبدل می‌سازد، (۳) در مواردی مانند اختلال استرس پس از سانحه یا ضربه روانی که لازم است سیستم شناختی به وضعیت عادی عاری از تهدید^[۳۰] برگردد، راهبرد مذکور مانع این فرایند می شود و (۴) بازبینی تهدید می‌تواند موجب سوگیری شبکه های پردازش ترس^[۳۱] که مسئول تولید افکار مزاحم مربوط به محرک ها در هشیاری هستند، شود. ‌بنابرین‏، بازبینی تهدید می‌تواند موجب افزایش تجربه های ذهنی مزاحم شود (ولز، ۲۰۰۹).

۲-۱-۳-۳- متغیرهای فراشناخت از دیدگاه ولز:

ولز(۱۹۹۵) بین سه نوع فراشناخت برای درک و فهم فرآیندهای نگرانی در اختلال اضطراب فراگیر تمایز قایل شد. ۱) دانش فراشناخت ۲) تجارت فراشناختی ۳) راهبردهای کنترل فراشناختی.

۱) دانش فراشناختی:دانش فراشناختی به باورها و نظریاتی که افراد درباره شناخت شان دارند، اشاره می‌کند مانند باورهایی درباره معنای انواع خاص افکار و باورهای مرتبط با کارایی حافظه و کنترل شناختی. به طور کلی، توجه کردن به دو نوع فراشناخت مفید است: فراشناخت آشکار^[۳۲] و فراشناخت پنهان^[۳۳].

این تقسیم بندی مخصوصاً در زمینه اختلال روانی مفیدتر است. دانش فراشناختی، آگاهانه است و می‌تواند به طور کلی بیان شود. برای مثال افراد مبتلا به اختلال اضطراب فراگیر معتقدند که نگرانی غیر قابل کنترل و خطرناک است و یا عموماً، مردم بر این اعتقادند که نگرانی فوایدی دارد (ولز، ۱۹۹۵، کارت ورایت- هاتون^[۳۴] ولز، ۱۹۹۷). بیماران اختلال وسواس فکری- عملی معتقدند که داشتن برخی از افکار موجب حوادث منفی یا فعالیت هایی ناخواسته می شود (راچمن^[۳۵]، تردارسون^[۳۶]، شانران^[۳۷]، وودی^[۳۸]، ۱۹۹۵، امیل کمپ^[۳۹]، اردما^[۴۰]، ۱۹۹۹، پاردن^[۴۱] و کلارک^[۴۲]، ۱۹۹۹) و بیماران افسرده باورهای مثبتی درباره نشخوار فکری دارند (پاپاجورجیو^[۴۳] و ولز، ۲۰۰۸).

۲- با توجه به اینکه قوانین تفسیری الزامات قانونی جدیدی را در بر نمی‌گیرند، آیا ضرورتی برای کنترل آن ها از سوی شورای نگهبان وجود دارد؟

۳- رابطه تفسیر مضیق با تفسیر به نفع متهم چیست؟

د) فرضیه های تحقیق

۱– اصل مضیق قوانین کیفری یکی از نتایج مسلم اصل قانونی بودن جرایم و مجازات‌ها است و به موجب آن نمی‌توان فراتر از محدوده مورد بیان قانون‌گذار اقدام به برداشت قانونی کرد.

۲- از آنجا که قانون اساسی نظارت شورای نگهبان بر کلیه مصوبات مجلس را با بیان یک حکم کلی ضروری دانسته است و ‌به این دلیل که قوانین تفسیری با اینکه الزامات قانونی جدیدی را در بر نمی‌گیرند، باز هم مصوبه محسوب می‌شوند- نظارت و کنترل شورای نگهبان بر آن ها ضروری است.

۳- از لحظ منطقی میان تفسیر مضیق و تفسیر به نفع متهم یک رابطه عموم و خصوص من وجه برقرار است، چرا که تفسیر مضیق در همه حالات به نفع متهم نیست، همان‌ طور که نفع متهم نیز گاه از طریق تفسیر موسع و گاه از طریق تفسیر مضیق حاصل می‌شود.

ه) روش تحقیق

روش این تحقیق تحلیلی- توصیفی است. تلاش نگارنده در تحلیل مطالب، همراه با ارائه مثالهایی از آرای دیوان عالی کشور و قوانین جزایی در ادوار گوناگون بوده است. شیوه گردآوردی مطالب به روش کتابخانه ای و استفاده از کتب حقوقی، مقالات و اینترنت می‌باشد.

و) سازماندهی تحقیق

تحقیق حاضر تحت عنوان «جایگاه تفسیر در حقوق کیفری ایران» در طی دو فصل تدوین شده است. در فصل اول به ارائه کلیاتی از مفاهیم تفسیر و انواع آن برای شروع به بحث پرداخته شده است، و پس از بیان انواع روش های تفسیر قوانین و شرایط اعمال آن ها در حوزه حقوق جزا، در یک نگاه اجمالی از منابع و ابزارهای تفسیر قانون سخن به میان آمده است. علاوه بر این ها در انتهای فصل، مراجع تفسیر قانون و نقش و اهمیت هر کدام از آن ها در فرایند تفسیر قانون مورد بررسی قرار گرفته است.

در فصل دوم، بنا به ضرورت بحث، موارد و مصادیقی که در صورت برخورد با آن ها، تفسیر قانون ضرورت می‌یابد در طی سه گفتار در حد بضاعت از دقت نگارنده گذرانده شده است. در انتها نیز اصول و قواعد شکلی و ماهوی حاکم بر تفسیر قانون، که رعایت آن ها در تفسیر صحیح از قانون بسیار حائز اهمیت است؛ در طی دو گفتار مستقل بیان گردیده اند.

فصل نخست: مفاهیم انواع منابع و درآمدی بر مراجع تفسیر قانون

در این فصل به طور خلاصه مفهوم لغوی تفسیر و همچنین معنای مصطلح تفسیر قانون مورد بررسی و جمع‌بندی قرار می‌گیرد وسپس انواع روش‌هایی که بسته به سیاست های حاکم بر نظام های حقوقی از سوی دستگاه های قضایی و دکترین حقوقی در تقسیر قانون به کار می‌روند و همچنین ابزارهایی که به طور اخص در سیستم حقوقی ایران به کار گرفته می‌شوند مورد اشاره قرار می‌گیرد. علاوه بر این ها در این فصل سعی بر آن شده تا مراجعی که در کشور ما به تفسیر و توضیح مواد قانونی می‌پردازند و اهمیت و جایگاه هر کدام از آن ها مورد بررسی قرار گیرد.

مبحث نخست : مفاهیم و درآمدی بر انواع تفسیر

قاعدتاً روش تفسیر قوانین در هر سیستم حقوقی به نوع حکومت و مبانی آن و متعاقب آن به نوع برخورد حکومتها با رفتارهای مردم بستگی دارد. در کشورهایی که منافع جامعه بر اراده قانون‌گذار مقدم است، اصولاً تفسیر قانون بهانه ای برای دادگاه ها بوده و دستگاه قضایی برای حفظ حکومت و ارکان جامعه از مدلول قانون تجاوز کرده و رفتارهایی را که داخل در عنوان قانونی نبوده جرم تلقی کرده، مجازات می‌کنند. در این طریقه آنچه که مورد توجه قضات واقع می شود نفع جامعه است. قضات با در نظر گرفتن مقتضیات روز و منافع اجتماع، نسبت به یک رفتار مضر به قانون رجوع می‌کنند. اگر قانون جزا به سهولت قابل تطبیق به عمل مطروحه باشد بر طبق آن عمل می‌کنند، در غیر این صورت با تفسیرهای جدید و استفاده از شیوه های تفسیر موسع، قلمرو قانون را گسترش می‌دهند. حتی اگر این نوع تفسیرها مخالف با منطوق صریح قانون و یا منطق آن باشد. اما در کشورهایی که فرد و آزادیهای فردی اش اهمیتی بیش از تجاوز مصلحتی به اراده قانون‌گذار داشته باشد، هدف و فلسفه تفسیر قانون چیزی جز دستیابی به اراده قانون‌گذار نیست. در این نوع سیستم های حقوقی قضات تا آنجا می‌توانند در تفاسیرشان از قانون منافع اجتماع را در نظر بگیرند که تغییر قانون به نام تفسیر آن صورت نگیرد. لذا در این کشورها تفاسیری که به ضرر متهم قلمرو و مرز حاکمیت قانون را گسترش می‌دهد محکوم به بطلان است. ‌بنابرین‏ در گذر تاریخ با توجه به سیاست‌های متفاوت حاکم بر جوامع و همچنین با عنایت به عقاید مرسوم علمای حقوق در ادوار گوناگون، روش های مختلفی در تفسیر قوانین کیفری به کار گرفته شده است. بر همین مبنا شیوه های تفسیر در حقوق جزا و شرایط اعمال آن ها در گفتار دوم همین بخش و همچنین گفتار دوم بخش دوم مورد بررسی قرار گرفته اند.

گفتار نخست: واژه شناسی

اصولاً، کاربرد هر موضوع نیازمند به شناخت آن‌ موضوع می‌‌باشد و تا زمانی‌ که انسان نتواند موضوع را بشناسد، بالطبع به کارگیری آن موضوع نیز برای او غیر ممکن خواهد بود و تفسیر قانون نیز از این قاعده مستثنی نبوده و چگونگی تفسیر صحیح از قانون نیازمند به شناخت تفسیر قانون است، لذا در گفتار نخست سعی‌ بر آن شده تا مفهوم لغوی و اصطلاحی تفسیر مورد بررسی‌ قرار گیرد. و در متن اصلی تحقیق نیز بنا به ضرورت موضوعات به تعریف الفاظ دیگری نیز پرداخته شده است.

الف) مفهوم لغوی تفسیر

نویسندگان و لغویون در معنای لغوی تفسیر گفته اند : “…و از تفسیر در لغت به معنای گزارش کردن ، بیان کردن و شرح دادن سخن آماده است.”^[۱]

در کتاب لسان العرب نیز آمده است : ” الفسر البیان و فسر الشیء ابانه؛ ” بدین معنی که فسر (که ریشه کلمه تفسیر است) به معناى بیان نمودن و روشن نمودن است.

و باز گفته شده فسر به معنای کنار زدن پوشش چیزی یا نمایاندن چیز پوشیده است و تفسیر کشف معانی است که از لفظ مشکلی‌ اراده شده است : ” الفسر کشف المغطى و التفسیر کشف المراد عن اللفظ المشکل؛”^[۲]

ب) مفهوم اصطلاحی تفسیر

حقوق ‌دانان و نویسندگان کتب حقوقی تعاریف متعددی از اصطلاح تفسیر قانون ارائه داده‌اند که بعضاً هر یک بخشی از حقیقت تفسیر قانون را بیان کرده‌اند که با مطالعه و مقایسه این تعاریف می‌توان به شناخت کامل تری نسبت به مفهوم تفسیر قانون دست یافت.

دکتر کاتوزیان تفسیر را اینگونه تعریف می‌کند : ” تفسیر قانون عبارت است از تعیین معنی دقیق و گستره قاعده حقوقی”^[۳]

دکتر نوربها در تعریف تفسیر قانون می‌نویسد : ” تفسیر یک قانون یعنی‌ جستجوی مفهوم صحیح آن به نحوی که بتوان آن را به شکلی‌ صحیح ‌در مورد هر حالت خاص اجرا کرد.”^[۴]

^[۵]دکتر جعفری لنگرودی معتقد است که تفسیر قانون عبارت است از تعیین مدلول حقیقی‌ قوانین متداول

ایشان معتقد است که مورد تفسیر قانون یکی‌ از دو مورد ذیل است:

الف) مفهوم قانون روشن نباشد.

ب) مفهوم قانون روشن است، ولی‌ در سعه و ضیق آن شک است.^[۶]

درکتب خارجی‌ و فرهنگ لغتهای حقوقی نیز از اصطلاح “تفسیر قانون” به صورت‌های ذیل تعریف به عمل آماده است :

۲-۳-۴-۵ ‌دیدگاه ه های شناختی و شادی

موضوع تعیین کننده های شادکامی و چگو نگی ادراک شناخت آن ها از مدت ها قبل مورد بحث بود است و دیدگاه های فلسفی و دینی را نیز در بر دارد . این دید گاه ها ‌در مورد سود مندی تفکرات و شناخت هایی تٲکید دارند که باعث هدایت هیجان ها و خلق فرد می‌گردد (داینر^[۳۴]،۱۹۹۷).برای مثال دربعضی ادیان برای مقابله با هیجانهای ناخوشایند ، گسلش روانی از دنیا توصیه می‌گردد و در برخی از آیین های فلسفی مانند رواقیون،نوعی تفکر به شیوه ای خاص توصیه شده است که فرد را در برابر مصایب مقاوم می‌سازد .یکی از نظریه های شناختی بهزیستی و شادکامی نظریه ی «اسناد»می‌باشد که ‌در مورد افسردگی به خوبی شناخته شده است.در این نظریه اعتقاد بر آن است که افراد افسرده ، وقایع منفی را درعلل پا برجا و کلی می دانند که پیوسته برای آنان اتفاق می افتد.ازنظر بک^[۳۵] (۱۹۶۷ به نقل از داینر و ساه ،۱۹۹۷)افراد افسرده به ورش های خود ویرانگری ‌در مورد جهان می اندیشند.

رویدادهای ذهنی ،نقش واسطه را بین متغیرهای مربوط به تکلیف و رفتار بعدی دارد و افراد ، نتایج رفتار ی خود را به علل درونی (شخصی )بیرونی (موقعیتی)،پایدار و نا پایدار و کنترل پذیر یا کنترل نا پذیر اسناد می‌دهد.این ویژگی ها ،انتظارهای متفاوتی در آینده برای آنان ایجاد می‌کنند و منجر به واکنش‌های عاطفی مثبت و یا منفی می‌گردد. وقتی که موفقیت یا شکست به عوامل درونی نسبت داده شود ،غرور-شادی و یا شرمساری-اندوه افزایش می‌یابد و اگر موفقیت یا شکست به عوامل بیرونی نسبت داده شود ،غرور-و شادی یا شرمساری-اندوه کاهش می‌یابد ‌بنابرین‏ ،موفقیتی که فرد آن را به سادگی تکلیف یا خوش اقبالی (عوامل بیرونی )نسبت می‌دهد ،از جنبه تقویتی بر خوردار نخواهد بد .یکی از پیامدهای نسبت دادن علّی در رابطه با منابع کنترل درونی و بیرونی ،رابطه ی آن با یکی از عوامی شادکامی یعنی عزت نفس است. اگر پیامد های مثبت رفتار به علل درونی مانند توانایی و تلاش نسبت داده شود ،باعث افزایش عزت نفس خواهد بود.بر طبق نظر واینر،موفقیت و شکست باعث به وجود آمدن احساس شادی و غمگینی می شود .این هیجان‌ها به علت اسنادی است که افراد متعاقب شکست یا موفقیت به کار می‌برند .

در حیطه ی موضوع بهزیستی روانی و شادکامی پژوهشگران نشان داده‌اند که افراد می‌توانند هیجان های خود را ازطریق افکارشان ،شدید و ضعیف یا مثبت و منفی نمایند و بدین ترتیب شادمانی یا غمگینی را تجربه نمایند (داینر و ساه ،۱۹۹۷).در نظریه های شناختی ، اعتقاد بر ان است که افراد شادکام رویداد های بیشتری را که از نظر فرهنگی مطلوب است ،تجربه می‌کنند و نیز رویدادهای خنثی را به صورت مثبت و رویدادهای مثبت را مثبت تر در نظر می گیرند .در واقع مردم قادرند از طریق کنترل افکارشان بعزیستی روانی و شادکامی خود را افزایش دهند .برای مثال ،این اعقیده که در جهان یک نیرو و مقعصد والایی وجود دارد که می توان به خوشبختی و شادکامی افراد بیفزاید (به نقل از داینر و ساه ،۱۹۹۷).

دیدگاه های زمینه ای هم وجود دارد^[۳۶]‌در مورد شادی نظریه ها مانند نظریه ی وینهوون (۱۹۹۴)که این اعتقاد وجود دارد که بهزیستی روانی و شادکامی معلول برآورده شدن نیازهای اساسی و کلی انسان است .از نظر وی اگر نیازهای گرسنگی ،تشنگی ،سرما وگرمای مردم مرتفع شود،می‌توانند شادکام باشند در مقابل ،نظریه های زمینه‌های (محتوایی )بر عواملی تٲکید دمی ورزند که از نظر زمان و شرایط زندگی افراد تغییر می‌یابد ،برای مثال در نظریه سازگاری ،زمینه ی مربوط به زندگی گذشته فرد مورد توجه قرار می‌گیرد٬درحالی که در نظریه های مقایسه اجتماعی ، زمینه ی اجتماعی دیگران مطرح می‌باشد ،زمینه‌های دیگر شامل ارزش ها ،ایده آل ها و ‌هدف‌های‌ آگاهانه فرد است .بررسی و اندازه گیری این زمینه این امکان را فرا هم می آرود تا بفهمیم چگونه افراد از طریق دنبال کردن ارزش ها ،اهداف و نیازهای خود، تجربه های شادی بخش و خوشبختی خود را شکل می‌دهند (داینر و ساه ، ۱۹۹۷).

۲-۳-۴-۶ نظریه روابط و فعالیت‌های اجتماعی

در واقع عشق منبع عظیمی از مسرت است و روابط اجتماعی و شادی را متٲثر می‌سازد . افراد برون گرا شاد هستند زیرا دارای مهارت‌های اجتماعی برتر و فعالیت های اجتماعی مکرر هستند .لذت بخشی از روابط اجتماعی ،یکی از دلایل عمده ی رضایت از فراغت و تفریح است که آن ها را در یک حالت خلقی خوب قرار می‌دهد و به دنبال فعالیت اجتماعی بیشتر برمی آیند .بین شادکامی ومعاشرت ٬رابطه نزدیکی وجود دارد ،اما این رابطه چگونه است؟

علت آن می‌تواند ناشی از رضایت از رفع نیازهای اجتماعی ، برآوردن نیازهای مربوط به عزت نفس یا یادآوری روابط نزدیک کودکی باشد (آرگایل ،۲۰۰۱ ترجمه گوهر ی و همکاران ،۱۳۸۳).

۲-۳-۴-۷ نظریه تعادل حالات هیجانی

ممکن است فرض شود حالات هیجانی مثبت تنها نقطه ی مقابل حالات هیجانی منفی است ، اما بررسی دقیق تر شواهد ،حکایت از نتیجه گیری متفاوتی دارد. بر اساس الگویی راسل^[۳۷]، وجه مشخص حالات هیجانی ،مثبت( ،یا عاطفه مثبت شدید) و لذت بخش بودن آن است . اما شدت این حالات ناشی از میزان بالای بر انگیختگی است . نیرومندترین عاطفه ی مثبت در حالت قرار می‌گیرد که حاوی حالات هیجانی یا بر انگیختگی بالا و لذت بخش است ،این حالات عبارتند از:عاشق بودن،هیجان زدگی ، خوشی ،اشتیاق و تهییج جنسی .انتهای دیگر بعد عاطفه مثبت ،طبیعتا”شامل عباراتی است که توصیف کننده عدم وجود هر گونه عاطفه مثبت است .این عبارات شامل :خستگی ،ملال ،بی علاقگی و افسردگی می‌باشد که همهۀآن ها درربع هیجان های با رانگیختگی پایین و غیر لذت بخش قرار دارند . پس نقطه ی مقابل عاطفه ی مثبت ،عاطفه مثبت ضعیف است نه عاطفه منفی قوی .شدید ترن عاطفه منفی نیز از ترکیب غیر لذت بخش و برانگیختگی بالا حاصل می شود که شامل انواع عبارات هیجانی از قبیل :وحشت زدگی خصومت ، عصبانیت ،ناکامی ، ترس و رنجاندن دیگرا ن می‌باشد .نقطه ی مقابل بعدی عاطفه منفی ،در ربع حالات هیجانی با برانگیختگی پایین ولذت بخش از قبیل رضایت ،آسایش و راحتی قرار دارد (آیزنک ، ۱۹۹۰ ترجمه فیروز بخت و بیگی ،۱۳۷۵ ).

۲-۳-۴-۸ شادی در نظریه فروید

فروید معتقد است که افراد روان رنجور به شیوه های عجیبی رفتار می‌کنند که موجب غمگینی می‌گردد و به نظر می‌رسد نمی توانند ا ز تجربه ها ی خود نفعی ببرند. خاطرات ناخوشایند،قبیح و رویدادهای فاجعه آمیز دوران کودکی در ضمیر ناهوشیار ،پنهان می ماند ومانع شادی فرد می‌باشد. به نظر فروید ،بهترین راه جهت کاهش غمگینی بیماران روان رنجور،بینش دادن به آن ها درباره ی محتوای ضمیرنا هشیارشان است،به همین منظور از هیپنوتیزم ،تحلیل رؤیا وتداعی کلمات استفاده می شود .البته بر طبق نظر وی ،افراد خودشان ‌در مورد غمگینی کار چندانی از دستشان بر نمی آید زیرا ضمیر هوشیار به بخش اعظیمی از اطلاعات مربوط به علل عدم شادی ما دسترسی ندارد (عابدی،۱۳۸۱).

۲-۳-۴-۹ شادی در نظریه الیس

تحقیقات متعدد نشان می‌دهد که ویژگی‌های شخصیتی در رانندگی پرمخاطره نقش دارد. با توجه به شیوع رفتارهای حادثه‌ساز رانندگی و رانندگی‌های پرمخاطره و همچنین ازدیاد تصادفات در بین رانندگان جوان… پیشنهاد می‌گردد: شناسایی رانندگان پرخطر و ارائه مشاوره و راهنمایی و آموزش اختصاصی به آنان از طریق مشاورین روانشناسی و پلیس از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است(شاکری نیا، ۱۳۸۸).

همچنین تشویق رانندگان هیجان‌جو برای حضور در فضاهای کنترل شده همچون مسابقات اتومبیلرانی، موتورسواری و… می‌تواند سبب ارضای نیازهای هیجان‌جویی و تجربه‌جویی آنان گردد که با افزایش این فضاها می‌توان رفتارهای رانندگی پرمخاطره را کم و نهایتاً التهاب و هیجانات رانندگی پرخطر آنان را در بزرگراه‌های شهری و آزادراه‌های خارج از شهر شدیداً کاهش داد(رستم زاده، ۱۳۸۷).

۲-۲-۲- ویژگی های شخصیت:

ارگانیسم انسان ویژگی‌های متفاوت از سایر گونه ها دارد، و این تفاوت‌ها درمطالعه شخصیت، اهمیت خاصی پیدا می‌کند. رفتار انسان اغلب علل گوناگون دارد و می‌تواند از فردی به فردی دیگر تغییر کند؛حتی اگر رفتار مورد مشاهده یکی باشد، افراد مختلف می‌توانند از رفتاری یکسان، درک متفاوتی داشته باشند و همان رفتار می‌تواند به دلایل مختلفی از افراد سر بزند. این پیچیدگی همچنین به دلایل این است که رفتارها نه تنها از شخصیت افراد بلکه از موقعیت ها و شرایط و چه بسا از تناسب ویژگی‌های شخصیتی با این موقعیت‌ها و شرایط، ناشی شده، قوت و ضعف هایی را به دنبال دارد( گروسی،۱۳۸۰).

شخصیت از دیدگاه های مختلف مورد بررسی قرار گرفته و هر یک آن را بر اساس چارچوب رویکرد مربوط به خود تعریف کرده‌اند، از جمله گوردون آلپورت^[۱۰] (۱۹۳۷)، یعنی کسی که به نظر بسیاری بنیان گذار مطالعات نوین شخصیت است، شخصیت را بدین گونه تعریف ‌کرده‌است. سازمان پویایی از سیستم های روان ـ تنی فرد است که رفتارها و افکار خاص او را تعیین می‌کند. گیلفورد^[۱۱] (۱۹۵۹) یکی دیگر از محققان معروف، شخصیت را بدین گونه تعریف ‌کرده‌است، شخصیت عبارتند از: الگوی منحصر به فرد صفات شخصیتی است(رأس^[۱۲]۳، ۱۹۹۲؛ به نقل از صداقت، ۱۳۹۰).

روان شناسانی چون کتل^[۱۳]۴، فرنچ^[۱۴]۵ و گیلفورد ، دست به روی رگه هایی از شخصیت گذاشته اند و سعی کرده‌اند از مجموع خصایص انسانی جدولی تحت عنوان رگه های عمومی شخصیت در زمینه‌های متفاوت انگیزش ها ، عوامل مرتبه دوم و عوامل مزاج فراهم نمایند .گیلفورد فرمول بسیار قاطعی را در این مورد پیشنهاد ‌کرده‌است که بر حسب آن شخصیت یک فرد به منزله ی یک منظومه ی تخصصی رگه هاست (به نقل از خردمندزاده، ۱۳۹۰).

روان شناسان شخصیت مدتی طولانی از این حقیقت رنج برده اند که نوعی اختلاف نظر کم و بیش مستمر درباره ی این که شخصیت را چگونه می توان تعریف کرد وجود داشته است. برخی افراد که در این زمینه مطلب می نویسند سعی کرده‌اند با نادیده گرفتن مسئله با آن برخورد کنند و چنین وزوز کنند که خوانندگان شان متوجه نخواهند شد که نوشته های آن ها تعریفی را کم دارد. افراد دیگری که در این مورد دست به قلم می‌برند چند تعریف واگرا نقل می‌کنند به نشانه این که واقعاً روشن نیست که شخصیت چیست. با این حال برخی دیگر ‌به این گفته بسنده کرده‌اند که شخصیت متشکل از هر چیزی است که آزمون های شخصیت آن را می سنجند یا هر چیزی که نظریه پردازان شخصیت تصمیم می گیرند که توجه خود را به آن معطوف سازند ( کارور^[۱۵]۱ و شایر^[۱۶]۲ ۱۹۹۶). با این وجود ، وقتی که کلمه شخصیت به کار برده می شود شاید دلایل زیر مهم باشد : یک دلیل برای استفاده از واژه ی شخصیت تمایل به انتقال مفهومی از همسانی یا استمرار در خصوصیات شخصیتی یک فرد باشد. دلیل دومی که افراد کلمه ی شخصیت را به کار می‌برند انتقال این معنا است که هر کاری که فرد انجام می‌دهد ( یا تصور می‌کند یا احساس می‌کند ) به طریقی از درون سرچشمه می‌گیرد. و دلیل سومی که برای انتخاب واژه ی شخصیت وجود دارد. این واژه اغلب این مفهوم را می رساند ، که چند ویژگی برجسته تقریباً درباره ی هر شخصی وجود دارد که به مفهومی می‌تواند به عنوان خلاصه ای از آن چه که آن شخص به آن شباهت دارد به کار رود ( کارورو شایر ، ۱۹۹۶؛ به نقل از سید محمدی، ۱۳۸۷).

بی تردید شخصیت یکی از بحث های عمده و محوری روان شناسی و هدف نهایی همه برر سی های مرتبط انسان است . شخصیت را می توان مجموعه صفات مشخص هیجانی و رفتارهای شخصی از زندگی روزمره توصیف کرد که معمولا” با ثبات وقابل پیش‌بینی است. هرگاه یکی از صفات به طور بر جسته بروز کند فرد شخصیت خاصی را نشان می‌دهد . ویژگی های جسمی، روانی و رفتاری که هر فرد را از افراد دیگر متمایز می‌کند(گروسی،۱۳۸۰).

شخصیت را شاید به توان اساسی ترین موضوع علم روانشناسی دانست، زیرا محورهای اساسی بحث شخصیت در زمینه‌های یادگیری، انگیزه، ادراک، تفکر، احساسات و عواطف است. مفهوم شخصیت تصویر

صوری و اجتماعی است و بر اساس نقشی که فرد در جامعه بازی می‌کند، ترسیم می شود، یعنی در واقع فرد به اجتماع خود شخصیتی ارائه می‌دهد که جامعه بر اساس آن، او را ارزیابی می‌کند( گاردنر^[۱۷]۱، ۱۹۹۷ و هیل^[۱۸]۲، ۱۹۹۸؛ به نقل از جمال فر، ۱۳۸۸).

اتکینسون و هیلگارد (۱۹۹۳) بیان کردند که شخصیت عبارت است از الگوهای رفتار و شیوه های تفکر که سازگاری فرد با محیط را تعیین می‌کنند. به نظر فرگوسن^[۱۹]۳ (۱۹۷۰) شخصیت الگویی از رفتار اجتماعی و روابط اجتماعی متقابل است. ‌بنابرین‏ شخصیت یک فرد راه هایی است که او نوعاً به دیگران واکنش و یا با آن ها تعامل می‌کند.

مان^[۲۰]۴ (۱۹۷۷) عقیده دارد که شخصیت هر فرد همان الگوی کلی یا همسازی ساختمان بدنی، رفتار، علایق، استعداد ها، توانایی ها، گرایش ها و صفات دیگر اوست. پس می توان گفت منظور از شخصیت، مجموعه یا کل خصوصیات و صفات فرد است( کریمی، ۱۳۸۶).

پس صفات و ویژگی شخصیت یک گرایش کلی و دائمی برای چگونگی رفتار است، به ویزه در روابط فرد با دیگران، ‌بنابرین‏ شناسایی ویژگی ها تا اندازه ای پیش‌بینی رفتار فرد و در نهایت نحوه ی سازگاری فرد را ممکن می‌سازد(بادن^[۲۱]۵، ۲۰۰۲).

۲-۲-۲-۱-عوامل به وجود آورنده ی شخصیت:

-وراثت:از لحظه ای که یک اسپرما توزوئید یا سلول جنسی نر با یک اووم، یعنی سلول جنسی ماده در جریان عمل لقاح ترکیب می شود، نخستین سنگ بنای شخصیت فرد گذاشته می شود. در جریان این ترکیب، رشته‌های باریکی نیز از هر دو سلول درکنار هم قرار می گیرند به نام کروموزوم که خود این رشته ها حامل ذرات ریزی هستند به نام ژن و این ژن ها ناقلان اصلی صفات ارثی والدین به فرزندان هستند (فراهانی، ۱۳۸۸).

1. 1. . کدیور جمیله، زن، انتشارات اطلاعات، ۱۳۷۵٫ ص ۱۴٫ ↑

1. 1. . مهریزی، مهدی، شخصیت و حقوق زن، تهران، شرکت انتشارات علمی‌و فرهنگی، ۱۳۸۲، ص ۱۶٫ ↑

1. 1. . صالحی، صلاح الدین، زن در نظام هستی، پیشین، ص ۱۵٫ ↑

   

1. 1. . قربان‌نیا، ناصر، بازپژوهی حقوق زن، انتشارات روز نو،۱۳۸۴،ج۱، ص ۴۳٫ ↑

1. 1. . مهریزی، مهدی، شخصیت و حقوق زن، تهران،پیشین، ص ۱۹٫ ↑

1. 1. . مردانی، خیرا…، حقوق زن از نظر تاریخ ملت و اسلام، ۱۴۰۰ هـ، چاپ گوته، ۱۳۶۵، ص ۷و۸٫ ↑

1. 1. . پور‌محمدی، فاطمه، پایان‌نامه بررسی فمنیسم در ایران، حوزه الزهراء ری، ۱۳۸۳، ص۱۷٫ ↑

1. 1. . قربان‌نیا، ناصر، بازپژوهی حقوق زن، پپیشین، ص ۴۳٫ ↑

1. 1. . مهریزی، مهدی، شخصیت و حقوق زن تهران، پیشین، ص ۲۱٫ ↑

1. 1. . پور‌محمدی، فاطمه، «پایان‌نامه بررسی فمنیسم در ایران»، پیشین، ص۲۰٫ ↑

1. 1. .قربان‌نیا، ناصر، بازپژوهی حقوق زن، پیشین، ص ۴۴٫ ↑

1. 1. . مهریزی، مهدی، شخصیت و حقوق زن، پیشین، ص ۲۳٫ ↑

1. 1. . مولاوردی، شهین‌دخت، حقوق زنان، حقوق بشر، پیشین، ص ۴۹٫ ↑

1. 1. . مردانی، خیر ا…، حقوق زن از نظر تاریخ ملت‌ها و اسلام، پیشین، ص ۳ـ۴٫ ↑

1. 1. . صالحی، صلاح الدین، زن درنظام هستی، پیشین، ص ۲۱ـ۳۰٫ ↑

1. 1. . فهیمی‌، فاطمه، حقوق مالی زن، دانشگاه قم، پائیز ۱۳۸۵، ص ۱۸ـ۱۹٫ ↑

1. 1. . علاسوند، فریبا، حقوق زنان برابری‌یا نابرابری، پیشین، ص ۱۲۰٫ ↑

1. 1. . همان، ص ۱۲۱٫ ↑

1. 1. . پور محمدی، فاطمه، پایان‌نامه بررسی فمنیسم در ایران، پیشین، ص۲۶٫ ↑

1. 1. . همان، ص ۱۴٫ ↑

1. 1. . بستان، حسین، نابرابری جنسی از دیدگاه اسلام و فمنیسم، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۵، ص ۷۴٫ ↑

1. 1. . زیبایی نژاد، محمد رضا، سبحانی، محمد تقی، درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام، قم، انتشارات دارالثقلین، ۱۳۷۹، ص۸۰٫ ↑

1. 1. . قربان نیا، ناصر، بازپژوهی حقوق زن، پیشین، ص ۲۳ ↑

1. 1. . مولاوردی، شهین‌دخت، حقوق زنان، حقوق بشر، پیشین، ص ۱۵۰٫ ↑

1. 1. . علاسوند، فریبا، زنان و حقوق برابر، نقد و بررسی کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان و سند پکن، تهران، انتشارات روابط عمومی‌شورای فرهنگی، اجتماعی زنان، پائیز ۱۳۸۲، ص ۱۳۶٫ ↑

1. 1. . ناظمی، غلامرضا، برابری زن و مرد در اسلام و غرب، پیشین، ‌ص ۱۳٫ ↑

1. 1. . فهیمی، فاطمه، حقوق مالی زن، پیشین، ص ۶۰٫ ↑

1. 1. . ناظمی، غلامرضا، برابری زن و مرد در اسلام و غرب، پیشین، ‌ص ۱۴٫ ↑

1. 1. . علاسوند، فریبا، زنان و حقوق برابر، نقد و بررسی کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان و سند پکن، پیشین، ص ۱۲۱٫ ↑

1. 1. . ناظمی، ‌غلامرضا، برابری زن و مرد در اسلام و غرب، پیشین، ص ۱۴٫ ↑

1. 1. . عظیم زاده اردبیلی، فائزه، فردی، لیلا، مطالعه تطبیقی حقوق زنان از منظر اسلام و غرب، تهران، انتشارات مرکز امور زنان و خانواده ریاست جمهوری، ۱۳۸۸، ج ۱، ص۲۷٫ ↑

1. 1. . مطهری، مرتضی، نظام حقوقی زن د راسلام،نظام حقوق زن در اسلام، صدرا، باب ۱۸، ص ۱۴۴٫ ↑

1. 1. . عظیم زاده اردبیلی، فائزه، فردی، لیلا، مطالعه تطبیقی حقوق زنان از منظر اسلام و غرب، پیشین، ج ۱، ص۲۸٫ ↑

1. 1. . خاتمی، ‌سید جواد، سید سمیه، امتیازات و اختصاصات زنان، سبزوار، انتشارات دانشگاه‌تربیت معلم سبزوارـ چاپار، ۱۳۸۸،ص۹۵٫ ↑

1. 1. . ناظمی، غلامرضا، ‌برابری زن و مرد در اسلام و غرب، پیشین، ص ۱۵٫ ↑

1. 1. . جهانگیری، محسن، بررسی تمایزهای فقهی زن ومرد، قم، مؤسسه‌ بوستان کتاب مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۸۵، ص۱۱٫ ↑

1. 1. . کریمی، حمید، حقوق زن، انتشارات کانون اندیشه جوان، ۱۳۸۳، ص ۱۹٫ ↑

1. 1. . جمعی از پژوهشگران، حقوق و شخصیت زن «۲»، انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ نخست ۱۳۸۲،ص۸۰٫ ↑

1. 1. . مولاوردی، ‌شهین‌دخت، حقوق زنان، حقوق بشر، پیشین، ص ۱۱۹٫ ↑

1. 1. . جمعی از پژوهشگران، حقوق و شخصیت زن «۲»، پیشین، ص۸۱٫ ↑

1. 1. . قربان نیا، ناصر، بازپژوهی حقوق زن، پیشین، ج۱، ص ۴۴٫ ↑

1. 1. . مرکز امور مشارکت زنان، زن و حقوق انسانی، تهران، انتشارات برگ زیتون، ۱۳۸۰، ص ۲۴ ↑

1. 1. . ناظمی، غلامرضا، برابری زن و مرد در اسلام و غرب، پیشین، ‌ص ۲۹٫ ↑

1. 1. . مهریزی، مهدی، شخصیت و حقوق زن در اسلام، پیشین، ص ۶۸٫ ↑

1. 1. .علاسوند، فریبا، زنان و حقوق برابر، پیشین، ص۱۳۰٫ ↑

1. 1. . نیم نگاهی به حقوق زن در اسلام (سایت تبیان). ↑

1. 1. . زیبایی نژاد، محمد رضا، سبحانی، محمد تقی، درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام، پیشین، ص ۶۲٫ ↑

1. 1. . علاسوند، فریبا، زنان و حقوق برابر، پیشین، ص۱۳۱و۱۳۲و۱۳۳٫ ↑

1. 1. . کریمی، حمید، حقوق زن، پیشین، ‌ص۲۷٫ ↑

1. 1. . مؤسسه‌ آموزشی و پژوهشی امام خمینی&،فلسفه حقوق، پیشین، ص ۲۲۴٫ ↑

1. 1. . علاسوند، فریبا، زنان و حقوق برابر، پیشین، ص ۱۳۴٫ ↑

1. 1. . مؤسسه‌ آموزشی و پژوهشی امام خمینی&، فلسفه حقوق، پیشین، ص ۲۲۸٫ ↑

1. 1. . همان، ص ۲۳۴٫ ↑

1. 1. . علاسوند، فریبا، زنان و حقوق برابر، پیشین، ص۶۱٫ ↑

1. 1. . جوادی آملی، زن در آئینه جلال و جمال، انتشارات نشر فرهنگی رجا،۱۳۷۱، ص ۳۶۶٫ ↑

1. 1. . مهریزی، مهدی، شخصیت و حقوق زن در اسلام، پیشین، ص ۲۰۳و۲۰۴٫ ↑

1. 1. . مهریزی، مهدی، شخصیت و حقوق زن در اسلام، پیشین، ص ۳۰۷و۳۰۸و۳۰۹٫ ↑

1. 1. . اسلام و تفاوت‌های جنسیتی درنهاد‌های اجتماعی حسین بستان(نجفی)،قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه دفتر امور بانوان وزارت کشور، بهار ۸۸ ، ص ۲۷٫ ↑

1. 1. . جهانگیری، محسن، بررسی تمایزهای فقهی زن ومرد، پیشین، ص۳۲۸و۳۲۹٫ ↑

1. 1. .بستان(نجفی)، حسین، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی درنهاد‌های اجتماعی ، پیشین، ص ۶۷٫ ↑

1. 1. . همان، ص ۷۷٫ ↑

1. 1. . مهریزی، مهدی، شخصیت و حقوق زن در اسلام، پیشین، ص ۴۴۳٫ ↑

1. 1. . بستان، حسین، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی درنهاد‌های اجتماعی، پیشین، ص ۷۸٫ ↑

1. 1. . قربان نیا، ناصر، بازپژوهی حقوق زن، پیشین، ص ۳۴٫ ↑

1. 1. .بستان(نجفی)، حسین، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی درنهاد‌های اجتماعی، پیشین، ص ۸۲٫ ↑

1. 1. . پاک نژاد، رضا، ازدواج مکتب انسان سازی، ج ۱، ص ۱۹۴٫ ↑

1. 1. . عمادزاده، زنان پیامبر اسلام، انتشارات محمد، ص۸۹٫ ↑

1. 1. . غفاری، محمد علی، آیات النساء، کتابفروشی‌های معتبر، ص۳۲٫ ↑

1. 1. . قربان نیا، ناصر، بازپژوهی حقوق زن، پیشین، ص ۵۴٫ ↑

1. 1. . مؤسسه‌ آموزشی و پژوهشی امام خمینی&، فلسفه حقوق، پیشین، ص ۲۳۱٫ ↑

1. 1. . صالحی، صلاح الدین، زن در نظام هستی، پیشین، ص ۲۱٫ ↑

‌بنابرین‏ در معنای اخص، مسئولیت همان الزام شخص به جبران خسارتی است که در اثر فعل و یا ترک فعل او نسبت به دیگری وارد شده و این همان مسئولیتی است که در برابر مسئولیت قراردادی قرار
می‌گیرد مسئولیت مدنی زمانی که به طور مطلق ذکر می شود، معمولاً منصرف به همین نوع، یعنی مسئولیت مدنی قهری است که مانند همه موارد مسئولیت، مستند به قانون است.^[۲۳] موضوعات مسئولیت ناشی از مالکیت تأسیسات صنعتی غالباً ، الزامات غیر قراردادی است که منشا ء آن قانون است. مثل مسئولیت ناشی از مراقبت و مواظبت از ایمن و سالم بودن ماشین آلات ‌و دستگاه های تأسیسات صنعتی ویا مسئولیت ناشی از تخریب و آلوده کردن محیط زیست .

۴- مفهوم مسئولیت مدنی در حقوق انگلیس (شبه جرم)

در حقوق کامن لا وقتی که به طور مطلق بخواهند از مسئولیت،اعم از مسئولیت اخلاقی وحقوقی بحث کنند،معمولا کلمه Responsibility) ) رابکار می‌برند اما وقتی از مسئولیت‌های حقوقی به طور عام یا یکی از اقسام مسئولیت‌های حقوقی صحبت می شود بیشتراز کلمه (Liability) استفاده می شود.واژه Tort)) از کلمه لاتین (Tortus) که به معنی کج و منحرف بوده، مشتق شده است و در حقوق فرانسه ((Tort به معنی نقض قانون بوده است که امروزه در زبان حقوقی فرانسه مصطلح نیست و در اواخر قرن هیجدهم از زبان فرانسه به انگلیسی به عنوان مترادف واژه خطا Wrong)) راه پیدا کرد و بعد به معنای خطای مدنی به کار رفت (Civilwrong) که عبارت است ازنقض وظایف قانونی ،هرگاه موجب صدمه یا خسارت شده و هم چنین اگر ضرر و زیانی ایجاد شده باشد ،موجب اقامه دعوای مدنی برای گرفتن خسارت (Remedy) می‌گردد.

در حقوق کامن لا به تعریف وینفیلد استناد می شود که ‌بر اساس آن مسئولیت مدنی ناشی از نقض تکلیفی است که ابتدائاً توسط قانون مقرر شده است: چنین تکلیفی در مقابل اشخاص به طور کلی است و نقض آن از طریق اقامه دعوا برای مطالبه خسارات تقویم نشده قابل جبران است.^[۲۴] پراسر و کیتون در کتاب حقوق خطاها مسئولیت مدنی را نوعی خطای مدنی، غیر از نقض قرارداد می دانند که دادگاه برای آن راه جبرانی را به شکل اقامه دعوا برای مطالبه خسارت فراهم می‌کند^[۲۵] و این تعریف نیز نزدیک به تعریفی است که وینفیلد ارائه نموده است. در واژه نامه حقوقی مؤسسه‌ هنری کاپیتان نیز مسئولیت اینگونه تعریف شده است: «به طور کلی، هر نوع تعهدی است که برای عامل فعل زیانبار (یا اشخاص تعیین شده توسط قانون) به وجود می‌آید تا ضرر وارد شده به زیان دیده را که ناشی از عمل نامشروع مدنی است (اعم از اینکه از نظر کیفری جرم باشد یا نه) غالباً به شکل پرداخت مبلغی پول با عنوان «خسارات» جبران نماید.^[۲۶]

موضوع مسئولیت در حقوق انگلستان به طور کامل به صورتی متفاوت از حقوق فرانسه در نظر گرفته شده است عبارتی مانند آنچه در ماده ۱۳۸۲ قانون مدنی فرانسه که در آن مقرر گردیده: «کسی که خطای او سبب زیان دیگری شده مسئول جبران آن است» از دید یک انگلیسی می‌تواند بیان دستوری اخلاقی باشد ولی نمی تواند همچون بیان قاعده ای حقوقی جلوه کند و یا در ماده ۱۳۸۴ که بر حسب آن هر کس مسئول «خسارت» ناشی از عمل چیزهایی است که تحت مراقبت او قرار دارند.^[۲۷]

انگلستان فاقد یک مجموعه ای به نام مجموعه قانون مدنی است،حقوق شبه جرم در انگلستان موردی و احصائی است ،حقوق شبه جرم در انگلستان (Tort) مرکب از مجموعه ای مخصوص از عناوین (اقدامات)است که تقصیرات مدنی (legal wrong) را ایجاد می نمایند .برخی رفتارها واقدامات (یا عناوینی)که در نظام کامن لا و حقوق انگلستان برای مالک یا متصرف ملک یا تأسیسات ،مسئولیت زا تلقی می‌گردد عبارتند از:غفلت ،مسامحه یا بی مبالاتی( Negligence) -بی احتیاطی یا بی تدبیری ،کار غیر عاقلانه ( Imprudence) – عدم مهارت ( Maladness) – نقض وظایف ( Breach of legal duties) – عدم دقت و مواظبت (Lack of care ) – اذیت ومزاحمت ( Nuisance) – اشتباه وخطا ( Mistake-error). ^[۲۸]در حقوق کامن لا مسئولیت ناشی از اموال ممکن است متوجه مالک یا متصرف شود و تحقق آن مبتنی بر شبه جرم تقصیراست، زیان دیده باید سه امر را اثبات نماید: لزوم وجود وظیفه مراقبت ناشی از استفاده، نقض این وظیفه توسط خوانده، اینکه نقض وظیفه مذکور به عنوان علت یا سبب خسارت وارده به خواهان باشد، از قبیل لغزیدن، سقوط یا افتادن، گاز گرفتن سگ (عدم مراقبت از مال). یکی از مباحث دیگر در این مورد معنی مال غیر منقول و متصرف و محافظ است. قانون مسئولیت سال ۱۹۵۷ انگلیس ‌در مورد واژه مال غیر منقول(premises)ساکت است. ‌بنابرین‏ در این مورد از حقوق عرفی استفاده می شود. به موجب قانون متصرفین سال ۱۹۸۴ شخصی که یک ملک را اجاره می‌کند متصرف تلقی می شود. ‌بنابرین‏ عنصر اساسی در دعاوی مسئولیت ناشی از اموال غیرمنقول، مالکیت یا تصرف یا مراقبت می‌باشد.در حقوق کامن لا، مسئولیت ناشی از بنا و ساختمان صرفاً توسط اشخاصی که به عنوان ملاقات کنندگان قانونی محسوب می‌شوند و دچار خسارت می‌شوند قابل طرح است. ولی اشخاصی که بدون اجازه وارد ساختمان می‌شوند قادر به مطالبه خسارت نمی باشند.^[۲۹] مسئولیت مدنی، یک خطای مدنی است که بیشتر علیه اشخاص حقوق خصوصی مطرح می شود و کمتر علیه دولت‌ها رخ می‌دهد. خلاصه آن که حقوق مسئولیت مدنی عبارت است از حقوق و منافع مردم که توسط قانون مورد حمایت واقع شده است.^[۳۰]

۵- مسئولیت قراردادی و قهری در تأسیسات صنعتی نفت و گاز

تنظیم رفتار افراد و نظم جامعه اقتضا دارد قانون‌گذار، قوانین و مقرراتی را به عنوان تکالیف و الزامات بر شهروندان تحمیل نماید و کسانی را که از این تکالیف و قواعد سرپیچی کنند مورد بازخواست قرار خواهد داد. جائی که ضرر از روابط بین شهروندان تجاوز کند و به جامعه ضرری بزند مسئولیت مدنی تحقق یافته و تعهد و الزام به جبران خسارات وارده به دیگران را مسئولیت مدنی نامند.^[۳۱]

تعهدات ناشی از قرارداد زائیده انشائی شهروندان است. قصد انشاء طرفین قرارداد گاه سبب ایجاد تعهد بین دو شهروند یعنی دو طرف قراردادی می شود. که به آن تعهد قراردادی می‌گویند (ماده ۱۹۱ ق. م) مانند اینکه مدیرعامل شرکت نفت جهت احداث پالایشگاه با یک پیمانکار قرارداد انجام کار منعقد نماید که در این صورت تعهد مدیر به نمایندگی از سوی شرکت نفت تعهد پرداخت دستمزد و هزینه های مندرج در قرارداد می‌باشد و تعهد پیمانکار به احداث پالایشگاه بر اساس مفاد و شرایط پیمان خواهد بود. در صورت نقض این تعهد از جانب یکی از متعهدین و ورود خسارت ، ملزم به جبران ضرر می‌باشد.

در خصوص فرق این دو الزام یعنی تعهد قراردادی و مسئولیت قراردادی می توان گفت تعهد قراردادی ریشه در اراده انشایی داشته و مصنوع اراده انشایی طرفین است اما مسئولیت قراردادی جزای عهدشکنی است و بخشی از مسئولیت مدنی است که اراده انشایی آن را ایجاد نمی کند بلکه نقض یک تعهد که عملی غیر انشایی است سبب تحقق آن است و ما با توجه به منشاء پیدایش این مسئولیت که به نوعی با قرارداد در ارتباط است آن را مسئولیت قراردادی می نامیم.^[۳۲]