یکی از عوامل محیطی که تأثیر به سزایی در پیشرفت تحصیلی دارد ، خانه و خانواده است که اشاره به شاخص‌های خانواده ضروری است.

شاخص‌های خانواده و تأثیر آن در پیشرفت تحصیلی :

تأثیر خانواده به عنوان یکی از مهمترین و با نفوذترین عوامل رشد شخصیت فرض می‎شود و به همین میزان در بررسی منابع مشکلات دانش‎آموزان باید خانواده مورد بررسی قرار گیرد. مختصات محیط خانواده از ابعاد گوناگون چون ساخت و ارزش‌های حاکم ، نحوه انتظارات و توقعات از فرزندان ، روابط درون‎گروهی و برون‎گروهی خانواده ، پایگاه اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی، حجم خانواده و تعداد فرزندان ، شخصیت و منش خانواده و سایر عوامل قابل بررسی می‎باشد.

الف : محیط خانواده :

صاحب نظران روان‎شناسی و علوم تربیتی یکی از مهمترین نهادهای مؤثر در تربیت و رفتار آدمی را سازمان خانواده می‎دانند. زیرا محیط خانواده اولین و بادوام‎ترین عامل در تکوین شخصیت کودکان و نوجوانان و زمینه ساز رشد جسمانی، اخلاقی ، عقلانی و عاطفی آنان است. علاوه بر آن اهمیت خانواده و نقش آن در تربیت کودکان تقریبأ در تمامی کتب روانشناشی ، تعلیم و تربیت و ….. به طور مستقیم و غیر مستقیم مورد بحث و بررسی قرار گرفته و طبعأ در هر نوشته‎ای این موضوع از بعد یا ابعاد خاصی مطرح شده است .( مرتضوی‎زاده ،نشریه ماهنامه آموزشی پیوند ، شماره ۲۸۸، ۱۳۸۲)

نظام حاکم در خانواده با برخورداری از ارزش‌ها و خواسته‎های ویژه‎اش در کودک تأثیر به سزایی می‎گذارد که از ارزش‌های اجتماع بزرگ دور نیست و در اجتماعی شدن و فرهنگ پذیری کودک نقش عمده‎ای بازی می‎کند . پدر و مادر در مقابل جامعه مسئولیت دارند و فرزندان آن ها عضو جامعه فرد است و می‎بایست فرد سالم و موفق تحویل جامعه گردد.

ب- جو عاطفی و روانی خانواده :

منظور از جو عاطفی خانواده ، نحوه ارتباط و طرز برخورد افراد یک خانواده با هم است . نظر افراد خانواده نسبت به هم و علاقه آن ها به یک دیگر و چگونگی دخالت آن ها در کارهای هم و همکاری یا رقابت آن ها با یکدیگر ، نحوه ارتباط ایشان را نشان می‎دهد ، هر خانواده‎ای برخوردار از شکل خاصی از فضای روانی – عاطفی است که تعیین کننده نوع رفتارها و روابط بین اعضای آن است. نحوه ارتباط والدین با یکدیگر و با دیگر اعضای خانواده و امنیت یا عدم امنیت در خانه اثر مستقیم بر روی کودکان دارد.

ج- بی سوادی یا کم سوادی والدین:

یکی از عواملی که در افت تحصیلی دانش آموزان تأثیر زیادی دارد، بی سوادی یا کم سوادی والدین است. زیرا بی سوادی یا کم سوادی والدین هم از نظر درک وظایف مدرسه، برنامه‎های آن و تداوم حضور مرتب دانش آموزان در مدرسه مشکلاتی برای تحصیل آنان فراهم می‎کند ، و هم از نظر ناتوانی آنان در کمک فکری و عملی به امور برنامه درسی دانش آموزان در منزل ، از پیشرفت مناسب تحصیلی فرزندان می‎کاهد. والدین باسواد علاوه بر نقش کمک‌رسانی در آموزش فرزندان خود الگوی منسجمی از یک فرد با سواد نیز به شمار می‎آیند. (نشریه ماهنامه آموزشی ، پیو.ند ۲۸۸ مرتضوی‎زاده،۱۳۸۲)

د. وضعیت اقتصادی خانواده:

پژوهشگران در نتیجه تحقیق دریافته‌اند ‌افرادی که به خانواده های نیازمند محله‌های فقیرنشین تعلق ‌داشته‌اند غالباً از لحاظ یادگیری و پیشرفت‌های درسی از خانواده های طبقه متوسط، وضعیت تحصیلی پایین‌تری ‌داشته‌اند.

فقر اقتصادی خانواده توان اولیا را در تأمین بهداشت، خوراک و پوشاک مناسب، کتب و وسایل کمک آموزشی به صفر می‌رساند و دانش‌آموز گاه تأمین لوازمی همچون پرگار، خط‌کش و گونیا که جزء لوازم درجه دوم آموزش‌اند، ناتوان است و گاهی نیز بدون داشتن قلم و دفتر و یا لباس کهنه و مندرس و با رنگی پریده و چشمانی گودافتاده در کلاس درس حاضر می‌شود. (مرتضوی‌زاده، ۱۳۸۲)

کودکان و نوجوانان خانواده های مرفه و ثروتمند برایشان دشوار است که از حال و روز کودکان نیازمند و فقیر آگاهی یابند. این کودکان بی‌نوا که از غذا و لباس کافی و مسکن شایسته‌ای برخوردار نیستند کمتر به دانش اندوزی و پیشرفت‌های درسی علاقه نشان می‌دهند. بسیاری از آن ها ‌تکلیف‌های خود را انجام نمی‌دهند، به درس و سخنان معلمان کمتر توجه می‌کنند، بیشتر پرخاشگر و کینه‌توزند و برای تحصیل و یادگیری دارای انگیزه کمتری هستند.

ه . ناکافی بودن امکانات خانواده:

برخی از دانش‌آموزان جای مناسبی برای درس خواندن در خانه ندارند و مجبور می‌شوند برای پیداکردن مکانی آرام و بدون سرو صدا برای مطالعه به کتابخانه یا مدرسه بروند. با انجام پژوهشی بیشترین مشکلات دانش‌آموزان دختر و پسر دچار افت تحصیلی بالا را شلوغ بودن خانواده و نداشتن مکان مناسب برای مطالعه می‌داند. مطالعه برومر ‌در مورد دانش‌آموزان تهران نشان داد که ۴۸ درصد از دانش‌آموزان جای مناسبی ندارند تا بتوانند با تمرکز حواس در آن به مطالعه بپردازند.(احمدی، احمد ، روانشناسی نوجوانان و جوانان ، تهران ، انتشارات توهه ، ۱۳۷۱)

ن – تغییر محل سکونت:

گاهی علت افت تحصیلی، تغییر محل سکونت دانش‌آموز و به تبع آن انتقال از مدرسه‌ای به مدرسه دیگر است. زیرا ممکن است فرد نتواند به سهولت خود را با محیط جدید، دانش‌آموزان و معلمان جدید وفق دهد و مدت زیادی طول می‌کشد تا فرد تغییر وضع موجود را بپذیرد و بتواند با همکلاسان خود ارتباط برقرار نموده، به جمع آنان بپیوندد. اغلب دانش آموزانیکه به شهر و مدرسه‌ای خاص انس گرفته‌اند، وقتی مهاجرت می‌کنند و به شهر و مدرسه دیگری می‌روند، ابتدا نسبت به محیط جدید استرس و نگرانی دارند و مدت زمان زیادی طول می‌کشد تا خود را با محیط جدید سازگار کنند و همین امر ممکن است باعث افت تحصیلی آنان شود.( مرتضوی زاده، ۱۳۸۲)

و- عدم آگاهی والدین از شیوه های مطالعه:

ممکن است دانش‌آموز شیوه های صحیح مطالعه را نیاموخته باشد و نداند چه موقع، کجا و چگونه باید مطالعه کند. والدین نیز ممکن است زمینه‌های مناسب مطالعه را برای او فراهم نکرده باشند، یا به علت عدم آگاهی از شیوه های صحیح مطالعه، نتواند مهارت‌های مطالعه را به او بیاموزند. برخی از والدین به طور مداوم به فرزندان خود می‌گویند درس بخوانید، مطالعه کنید. ولی هرگز نمی‌گویند چگونه مطالعه کنید و روش‌های صحیح مطالعه را نمی‌دانند. به همین دلیل دانش‌آموز یاد نگرفته است که پس از بازگشت از مدرسه باید مدتی استراحت کند، پس مطالعه‌درسی خود را آغاز کند و پس از یک ساعت مطالعه حداکثر نیم ساعت استراحت داشته باشد. اصل پریماک به ما می‌گوید: دانش‌آموز ابتدا باید تکالیف درسی خود را انجام دهد و بعد به بازی و تفریح بپردازد.(نقل از هیلگارد واتکینسون)

ی- بیماری جسمی یا روانی والدین:

بیماری جسمی یا روانی یکی از والدین باعث می شود که دانش‌آموز دچار افسردگی و ناامیدی از درس و مدرسه شود و مدام در این فکر باشد که چگونه پدر یا مادر خود را معالجه کند. بیماری والدین گاهی مانع نظارت صحیح بر درس و رفتار فرزندان می‌شود و ممکن است دانش‌آموز نسبت به درس و کلاس درس بی‌خیال شده، علاقه و انگیزه‌ خود را به ادامه تحصیل از دست بدهد و زمینه را برای افت تحصیلی او فراهم شود.(مرتضوی‌زاده، ۱۳۸۲)

برخی از عوامل فردی و شخصیتی مؤثر در امر پیشرفت تحصیلی: